SS Sonderlager in Sandberge
Operacja Zeppelin (Unternehmen Zeppelin) była niemieckim planem rekrutacji radzieckich jeńców wojennych do operacji szpiegowskich i sabotażowych na tyłach rosyjskiego frontu podczas II wojny światowej.
Początkowo w ramach operacji - miano wysłać przeszkolonych agentów na front wschodni, którzy mieli za zadanie zbierać informacje wywiadowcze, a gdyby na to możliwości pozwoliły - zorganizować próby sabotażu, a nawet stworzyć na terenie Związku Radzieckiego partyzantkę antyradziecką Przygotowania do operacji ruszyły w marcu 1942r. Na jej potrzeby zwerbowano członków Einsatzgruppen i SD w sowieckim obszarze operacyjnym, albo z tajnej policji państwowej w obozach jenieckich czy koncentracyjnych. Mieli oni prowadzić specjalne obozy i szkolić sowieckich jeńców wojennych, którzy zdecydowaliby się w operacji wziąć udział. Do operacji werbowano jeńców tylko z części Związku Radzieckiego, które nie były pod kontrolą Niemiec, w większości byli to żołnierze/jeńcy z azjatyckich republik ZSRR (Turkmeni, Gruzini, Czeczeni, Baszkirzy, itp.). W sumie zgłosiło się ich 10 000 do 15 000.
Jeńcy radzieccy - z których rekrutowano agentów do Operacji Zepellin
Od lata 1942r. ochotników szkolono z obsługi sprzętu radiowego, broni i materiałów wybuchowych, fałszowania oficjalnych dokumentów i innych umiejętności niezbędnych do potajemnej walki z Sowietami. Ponadto potencjalni agenci przeszli intensywne szkolenie propagandowe zgodne z ideologią narodowego socjalizmu. Na wszystkich etapach szkolenia wyłoniono kandydatów, którzy okazali się nieodpowiedni do zadań. Nieodpowiedni kandydaci zostali przeniesieni do innych grup takich jak: jednostki "Drużina" czy "Rosyjska Armia Wyzwolenia" (ROA). Część "nieodpowiednich" kandydatów została zamordowana. W sumie tylko 2000 do 3000 kandydatów uznano za nadających się do Operacji "Zeppelin".
Do końca 1942r. w ramach "Zeppelinu" - odbyły się łącznie 44 misje, które skupiały się na Kaukazie i miały na celu głównie sabotowanie infrastruktury radzieckiej. W sumie 126 agentów zostało zrzuconych na spadochronach za liniami wroga lub przemyconych pieszo bezpośrednio przez linie radzieckie. Agenci "Zepellinu" mieli ograniczoną mobilność ze względu na brak paliwa w oddziałach sił powietrznych przydzielonych do wsparcia, zaś brak radia uniemożliwiał agentom komunikację z centralą operacji.
W rzeczywistości duża liczba agentów "Zeppelinu" została aresztowana przez NKWD po tym, jak dotarli do docelowego obszaru i w wielu przypadkach byli oni wykorzystywali do oszukiwania SD w tak zwanych grach radiowych, a tym samym zwabiali innych niemieckich agentów w pułapkę. Ponadto przekazywano fałszywe informacje o sytuacji militarnej w Związku Radzieckim, co doprowadziło do zafałszowania sytuacji wroga w Naczelnym Dowództwie Wehrmachtu.
Nawet gdy sytuacja wojenna w Rzeszy Niemieckiej dramatycznie się pogorszyła w 1944r. agentów nadal umieszczano na terytorium okupowanym. W końcowej fazie III Rzeszy działania w coraz większym stopniu ograniczały się do bliskiego rozpoznania i sabotażu na froncie. Dopiero w kwietniu 1945 r. główne grupy "Zeppelinów" zaprzestały swoich działań, a agenci, którzy pozostali niewykrytymi w sowieckiej strefie wpływów, zaczęli się ukrywać.
Po zakończeniu wojny amerykańskie służby wywiadowcze z pomocą organizacji "Gehlen" wielokrotnie podejmowały próby skontaktowania się z byłymi agentami by wykorzystać ich przeciwko Związkowi Radzieckiemu w ramach początku zimnej wojny. Wysiłki te zakończyły się sukcesem dzięki wsparciu byłych niemieckich oficerów SS.
Jednym z największych obozów agentów Operacji "Zeppelin" był obóz który nosił nazwę "SS Sonderlager in Sandberge" lub Wojskowy Obóz ROA". Dowódcą obozu był Sturmbannfuehrer Walter Kurek.
Składał się z on 4 podobozów
Mapa w języku rosyjskim z legendą - obozu w Sandberge
- główny obóz znajdował się w okolicach dzisiejszej ulicy Szklarskiej (Sandberge) w Wędzinie. Obóz znajdował się w lesie sosnowym, otoczony był solidnym ogrodzeniem z kilku rzędów drutu kolczastego. Przy wejściu stał barak - wartownia, zaś w samym obozie około 25 prefabrykowanych baraków różnej wielkości.
Lokalizacja Szklarni - Sandberge
Miejsce gdzie w latach 40-tych znajdowały się baraki obozu w Szklarni-Sandberge
Jedna z filii obozu znajdowała się miejscowości Brückenor (Borki Wielkie) w odległości 6 km Szklarni (być może w klasztorze franciszkanów - chociaż na oficjalnej stronie jest informacja, że takie były tylko plany). Kierownikiem oddziału był SS Obersturmführer Schrader. W obozie tym znajdowała się filia obozu kozackiego. We wrześniu 1944 obóz przeniósł się do Frontenried(Południowej Bawari), a następnie do zamku Gladzen koło Marienbadu. Część agentów przeszkolonych przez oddział wcielono do formacji kozackich.
Klasztor franciszkanów w Borkach Wielkich, gdzie mieli kwaterować w 1943r. kozacy
Obóz pracy w Borkach Wielkich,
być może tutaj - czasowo - mieściła się filia obozu Sandberge
Kolejna w Teichwalde (Ciasnej). Był to niewielki obóz składający się z 3-4 baraków położony w świerkowym lesie nad brzegiem stawu. Kierownikiem oddziału był SS Obersturmführer Kaushen (Kavushin). W fiili obozu w Ciasnej szkolono agentów - głównie Rosjan i Ukraińców, których następnie wysyłano do Krakowa do dyspozycji głównego Aussenkommando „Północna Ukraina” pod dowództwem SS Obersturmführera Drexlera. W styczniu 1945 r. oddział z Ciasnej przeniósł się do Görlitz, gdzie mieścił się w zamku Gross-Belsen, następnie do Popiela, Marienbadu i Karlsbadu.
Staw Mały Rogacz fot. Radosław Gruca
Józef Tyrol podaje, że dwa baraki obozu znajdowały się na dzisiejszej grobli od strony szosy przy stawie zwanym Małym Rogaczem (Ciasna). Z jego relacji wynika, że "jeden z nich zakochał się w spotkanej na zabawie dziewczynie z Ciasnej. Bez wzajemności. Ów Tatar, a może Uzbek lub Kazach, bo prawdopodobnie był muzułmaninem, zastrzelił się w czerwcu 1944 roku. Tam, gdzie to zrobił, położono betonową płytę i kiedy podczas poszerzania stawu zastanawiano się, co z tym począć, ówczesny kierownik gospodarstwa rybackiego Vieth zdecydował miejsca tego nie ruszać. I stąd wyspa na Małym Rogaczu".
Tablica z 1944r. żołnierza/agenta szkolącego się w obozie Sandberge,
opisana przez Józefa Tyrola na wyspie stawu Mały Rogacz
fot. Radosław Gruca
Trzecia filia znajdowała się w miejscowości Grunsruh (Bodzanowice). Szefem oddziału był SS Obersturmführer Kitting. zajmował się przygotowaniem agentów terenów z Kaukazu i Zakaukazia (odział kaukazki i turkiesteński). Pod koniec 1944 r. oddział wyjechał do miejscowości Popiel, a stamtąd do Marienbadu (obecnie Czechy).
W szczytowym momencie w obozie "Sandberge" znajdowało się około 2 tyś agentów. W obozie stale przebywało do tysiąca szkolonych agentów, pogrupowanych w jednostki (składały się z 40 do 100 osób) według cech narodowych i terytorialnych. Pierwsza kompania składała się z Rosjan, druga z Ukraińców, trzecia z Kozaków Dońskich, potem przybyli tubylcy z Kaukazu i Azji Środkowej. Kompania radiooperatorów miała mieszany skład. W kompanii gospodarczej służyli głównie Rosjanie i Ukraińcy. Trening agenta w obozie w "SS Sonderlager in Sandberge" trwał od 2-6 miesięcy. Na terenie obozu istniał warsztat do wytwarzania fałszywych dokumentów. Kadrą obozu byli między innymi członkowie "personelu" obozu KL Buchenwald, a także rozwiązanego w 1943r. obozu we Wrocławiu.
W czerwcu 1944r. utworzono kilka grup, które zostały wysłane do Francji, Włoch i Jugosławii w celu przeprowadzenia operacji antypartyzanckich. W obozie został utworzony także rosyjski pułk SS "Varyag" pod dowództwem pułkownika von Semenova, który również brał udział w działaniach wojennych przeciwko partyzantom bałkańskim.
Jeden z jeńców/agentów szkolony w obozie Sandberge - Piotr Korolenko
Z obozu zdarzały się ucieczki (i to częste) i tak jedną z największych była opisana przez Juliana Tobiasza ucieczka zorganizowana we wrześniu 1943r. W obławie wzięło udział prawie 5 tyś osób na terenie całego Śląska. Nie znane są wyniki obławy.
Ogłoszenia o zbiegłych żołnierzach/jeńcach z obozu w Sandberge
Prawdopodobnie jesienią 1944r. powstała specjalna kobieca filia obozu, którą następnie ewakuowana do Geresfeld pod Sambergiem, a później do St.Johann (Austria), zaś wiosną 1945 r. do zamku Metternich koło Egeru. Oddział działał pod „"szyldem" szkoły pielęgniarskiej.
Obóz "SS Sonderlager in Sandberge" został ewakuowany do Teplá (okolice Karlowych War, Czechy) pod koniec 1944r.
Na podstawie:
https://military-history.fandom.com/wiki/Operation_Zeppelin
https://www.sgvavia.ru/forum/259-1471-1
https://www.litmir.me/br/?b=119960&p=40
https://www.sgvavia.ru/forum/259-1471-4
https://www.forum.axishistory.com/viewtopic.php?t=225584
Julian Tobiasz - Na tyłach wroga
Józef Tyrol - "Życie nadrzeczne. Mała Panew, Liswarta, Brynica"
Wspomnienia Sokołow - "Dziury"
Fotopolska
Zdjęcia - Radosław Gruca